Czynnik ryzyka, w kontekście BHP, ma swoje źródło w zewnętrznym otoczeniu pracownika. Może występować w różnej intensywności, częstości i wywoływać różne szkodliwe skutki dla pracownika. Problematyka klasyfikacji czynników ryzyka, pojawia się w dyskusjach środowisk związanych z bezpieczeństwem pracy. W zależności od relacji dyskutantów, z istotą bezpieczeństwa pracy, preferowane są różne systematyki. Zanim jednak podjęta zostanie analiza różnych klasyfikacji należy pamiętać, że zagrożenia wynikające z czynników ryzyka, bez względu na ich kategorię czy naturę, mają swoje dwa podstawowe znaczenia:

1. Zagrożenia najbardziej interesują pracownika. Pracodawca jest zobowiązany do zidentyfikowania zagrożeń i poinformowania o nich pracownika. Służy temu dokument oceny ryzyka zawodowego, w którym, zgodnie z normą PN EN 18002, zagrożenia, bez względu na ich naturę, są oceniane kryterium prawdopodobieństwa ich wystąpienia i skutków jakie mogą spowodować. Z kompilacji tych kryteriów wynika stopień ryzyka zawodowego: duży, średni lub mały. Zatem pracownika interesuje informacja co i gdzie może mu zaszkodzić – bardzo, albo trochę mniej i jak się zachowywać, żeby tego uniknąć. Może je podzielić na:

• czynniki dużego ryzyka – gdzie konieczne jest użycie środków ochrony indywidualnej;
• czynniki średniego ryzyka – kiedy należy zachować procedury i ostrożność;
• czynniki małego ryzyka – jak można pracować zgodnie z zasadami i instrukcjami.

2. Pracodawca również posługuje się taka logiką, ale wyciąga z tego inne wnioski. Interesuje go wprawdzie, co i gdzie może zaszkodzić jego pracownikowi, ale głownie, co on musi coś zrobić, żeby zlikwidować źródło zagrożenia albo ograniczyć prawdopodobieństwo jego wystąpienia lub/i zmniejszyć jego skutki, kiedy już się wydarzy. Klasyfikuje zatem zagrożenia na te, do szybkiego zwalczania, do zwalczania w drugiej kolejność, te, przed którymi wystarczy się bronić i takie, z którymi trzeba jakoś żyć, ale na nie uważać. Dla pracodawcy wygląda to tak:

• czynniki bardzo dużego ryzyka – należy przerwać pracę;
• czynniki dużego ryzyka – można dokończyć pracę, ze szczególna ostrożnością, ale nie wolno podejmować następnej;
• czynniki średniego ryzyka – można ostrożnie pracować, ale poziom ryzyka należy niezwłocznie obniżyć;
• czynniki małego ryzyka – można pracować, ale należy rozważyć działania zmniejszające poziom ryzyka;
• czynniki bardzo małego ryzyka – można spokojne pracować.

Pracodawca będzie zatem koncentrował się na zwalczaniu ryzyka przede wszystkim tam, gdzie uniemożliwia lub utrudnia pracę. Niektóre z jego działań będą dotyczyć wprost istnienia czy intensywności kłopotliwego czynnika, inne skupią się na obronie przed nim.

Środowisko pracy jest miejscem, w którym człowiek spędza znaczną część swojego życia. To, w jakich warunkach wykonuje obowiązki, w dużej mierze decyduje o jego zdrowiu, samopoczuciu i wydajności. Niestety, w każdym procesie pracy występują czynniki ryzyka – od niewielkich uciążliwości, przez czynniki długofalowo szkodliwe, aż po elementy stwarzające realne zagrożenie życia.

Kategoria oddziaływania mówi, jak czynnik ryzyka działa na człowieka” – czy powoduje uraz, chorobę, czy tylko dyskomfort. Natomiast natura czynnika mówi, z jakiego źródła pochodzi czynnik ryzyka – np. fizyczny – hałas, chemiczny – rozpuszczalnik, biologiczny – wirus.

• Czynniki niebezpieczne – ich działanie może natychmiast prowadzić do urazu, pogorszenia stanu zdrowia lub śmierci. Przykładami są: poruszające się elementy maszyn, wysokie napięcie elektryczne, możliwość upadku z wysokości.
• Czynniki szkodliwe – oddziałują na zdrowie w sposób stopniowy, wywołując choroby zawodowe lub przewlekłe dolegliwości. Mogą to być np. pyły przemysłowe, substancje toksyczne czy długotrwałe narażenie na hałas.
• Czynniki uciążliwe – nie stanowią bezpośredniego zagrożenia życia, ale utrudniają wykonywanie obowiązków, powodują zmęczenie, obniżenie wydajności i zwiększają podatność na błędy. Przykładem jest nieodpowiednie oświetlenie czy monotonia pracy.

Co istotne, granice między tymi kategoriami są płynne – czynnik uciążliwy przy wysokim natężeniu może stać się szkodliwy, a czynnik szkodliwy w ekstremalnych warunkach – niebezpieczny.

Czynniki fizyczne są jednymi z najczęściej spotykanych w środowisku pracy. Mogą przyczyniać się zarówno do wypadków, jak i chorób zawodowych. Do najważniejszych należą:

• hałas i wibracje – prowadzą do ubytków słuchu, choroby wibracyjnej, zaburzeń krążenia czy problemów ze snem;
• czynniki mechaniczne i kinetyczne – ruchome elementy maszyn, przemieszczające się obiekty, spadające przedmioty, śliskie lub nierówne nawierzchnie, powierzchnie na wysokości, pojemniki i przewody pod ciśnieniem, ostre krawędzie, chropowate powierzchnie, to bezpośrednie zagrożenie urazami;
• niekorzystny mikroklimat – zbyt wysoka lub niska temperatura, wilgotność czy ruch powietrza oraz jego jonizacja, powodują obniżenie wydolności organizmu i zwiększają ryzyko.
• pyły i aerozole stałe i ciekłe – wdychane mogą powodować pylicę płuc, alergie lub nowotwory;
• promieniowanie jonizujące, UV, IR, laserowe – niesie ryzyko poparzeń, uszkodzeń oczu, mutacji genetycznych czy choroby popromiennej;
• oświetlenie – natężenie, luminancja, olśnienie, kontrast, tętnienie strumienia,
• pole elektrostatyczne, elektromagnetyczne, elektryczność statyczna,
• napięcie w elementach obwodów elektrycznych,
• temperatura powierzchni wyposażenia technicznego i materiałów.

Czynniki chemiczne występują w wielu branżach: przemyśle, rolnictwie, laboratoriach, usługach kosmetycznych czy sprzątających. Substancje chemiczne w powietrzu występują jako gazy, pary aerozole. Mogą byś również cieczami lub ciałami stałymi. Wnikają do organizmu drogą oddechową, przez skórę lub układ pokarmowy. Mogą działać na organizm w sposób:

• toksyczny powodując zatrucia ostre lub przewlekłe;
• drażniący skórę, oczy, drogi oddechowe;
• uczulający prowadzący do alergii zawodowych
• rakotwórczy i mutagenny;
• szkodliwy dla układu rozrodczego.

Czynniki biologiczne najczęściej powodują zagrożenia w ochronie zdrowia, laboratoriach klinicznych, weterynaryjnych czy analitycznych, rolnictwie, gospodarce odpadami i oczyszczaniem ścieków, przemyśle spożywczym. Mogą być przyczyna zatrucia, alergii lub zakażenia. Podobnie jak czynniki chemiczne mogą dostać się do organizmu z oddechem, poprzez dotyk lub przez połknięcie. Zalicza się do nich między innymi:

• bakterie;
• wirusy;
• grzyby;
• pasożyty;
• jednostki bezkomórkowe zdolne do przenoszenia materiału genetycznego.

Czynniki psychofizyczne

Coraz częściej uznawane za poważne zagrożenie w miejscu pracy. Mogą powodować obniżenie sprawności umysłowej, wypalenie zawodowe, a nawet prowadzić do depresji. Ich skutki są nie tylko zdrowotne, ale również organizacyjne – zmniejszają efektywność pracy, zwiększają liczbę błędów i wypadków. Do czynników tych należą:

• obciążenia fizyczne – statyczne, np. wielogodzinne stanie i dynamiczne – ciężka praca fizyczna;
• obciążenia psychiczne – stres, frustracja, nadmiar obowiązków, monotonia, konflikty interpersonalne.obciążenie umysłu, niedociążenie i przeciążenie percepcyjne, obciążenie emocjonalne.

Każdy z czynników: fizyczny, chemiczny, biologiczny czy psychofizyczny, w zależności od intensywności, może być w zasadzie, zaliczany do każdej kategorii oddziaływania, czyli może być niebezpieczny lub szkodliwy albo uciążliwy. Należy również zauważyć, że niektóre z czynników ryzyka można zmierzyć i określić w jednostkach fizycznych, na przykład natężenie hałasu, czy stężenie zapylenia, inne można tylko ocenić w umownej skali prawdopodobieństwa wystąpienia i skutków działania,  na przykład małe, średnie, duże.

Czynniki psychofizyczne

Coraz częściej uznawane za poważne zagrożenie w miejscu pracy. Mogą powodować obniżenie sprawności umysłowej, wypalenie zawodowe, a nawet prowadzić do depresji. Ich skutki są nie tylko zdrowotne, ale również organizacyjne – zmniejszają efektywność pracy, zwiększają liczbę błędów i wypadków. Do czynników tych należą:

• obciążenia fizyczne – statyczne, np. wielogodzinne stanie i dynamiczne – ciężka praca fizyczna;
• obciążenia psychiczne – stres, frustracja, nadmiar obowiązków, monotonia, konflikty interpersonalne.obciążenie umysłu, niedociążenie i przeciążenie percepcyjne, obciążenie emocjonalne.

Każdy z czynników: fizyczny, chemiczny, biologiczny czy psychofizyczny, w zależności od intensywności, może być w zasadzie, zaliczany do każdej kategorii oddziaływania, czyli może być niebezpieczny lub szkodliwy albo uciążliwy. Należy również zauważyć, że niektóre z czynników ryzyka można zmierzyć i określić w jednostkach fizycznych, na przykład natężenie hałasu, czy stężenie zapylenia, inne można tylko ocenić w umownej skali prawdopodobieństwa wystąpienia i skutków działania,  na przykład małe, średnie, duże.

Oprócz podziału na kategorie odziaływania i ich naturę możemy jeszcze spotkać inne podziały czynników ryzyka:

Ze względu na miejsce występowania

• środowiskowe – związane z warunkami środowiska pracy, np. temperatura, oświetlenie, hałas;
• organizacyjne – wynikają ze sposobu organizacji pracy, np. tempo pracy, zmiany nocne, stres.

Ze względu na zasięg oddziaływania

• indywidualne – oddziałują na pojedynczego pracownika, np. substancja chemiczna w laboratorium;
• zbiorowe – mogą dotyczyć wielu osób jednocześnie, np. wybuch, pożar, epidemia w zakładzie pracy.

Ze względu na możliwość obserwacji i kontroli

• kontrolowalne – można je przewidzieć, zawczasu wykryć i ograniczyć środkami technicznymi lub organizacyjnymi, np. hałas – stosowanie ochronników słuchu),
• niekontrolowalne – trudne do przewidzenia lub eliminacji, np. zjawiska naturalne, nagła awaria.

Bezpieczeństwo pracy to nie tylko kwestia odpowiedzialności moralnej, ale także prawnej. Pracodawca jest zobowiązany do:

• przeprowadzania badań i pomiarów ich natężenia;
• prowadzenia dokumentacji i rejestrów;
• konsultowania działań z pracownikami;
• zapewnienia środków ochrony zbiorowej i indywidualnej;
• organizowania profilaktycznych badań zdrowotnych,
• monitorowania biologicznego w przypadku narażenia na czynniki rakotwórcze i mutagenne.

A na co dzień, powinien poszukiwać, rozpoznawać, klasyfikować i zwalczać czynniki ryzyka.